TORUL İLÇE TARİHİ

Osmanlılar’ın bölgenin fethini tamamlamak amacıyla eski dönemde hizmet etmiş Hıristiyan sipahilerden nasıl yararlandığını açıklamak istersek Trabzon sancağına ait Tapu Tahrir Defterleri’nde bu tür uygulamalara ait kayıtların da bulunduğunu görürüz. Kaynağımız olan1486 tarihli BOAMM 828 fetihten 25 yıl sonrasına ait olduğu için fethi takip eden bir-iki nesillik dönem için bazı ipuçları içermekle beraber burada yer alan kayıtların tamamının değerlendirilmesi daha uzun süreli ve geniş kapsamlı bir çalışma ile mümkündür. Bu çalışmamızda sadece Torul bölgesinin kayıtlarını inceleyerek tüm Trabzon Sancağı’ndaki uygulamaya açıklık getirmeye çalışacağız.

      Trabzon Sancağı’na ait defterler üzerinde çalışanların fark edeceği gibi Torul, Trabzon’un diğer bölgelerine göre özel bir durum arz etmektedir. Torul’u Trabzon’a bağlı diğer bölgelerden farklı kılan en önemli neden hiç şüphesiz fethi ile ilgilidir.

   İbn Kemal, Solak-zâde ve Hoca Sadettin Efendi’nin Osmanlı kroniklerinde Torul’un1479 yılında fethedildiği belirtilmektedir. Bu tarih, Trabzon’un fethinden 18 yıl sonrası, elimizdeki en eski tapu Tahrir Defteri olan BOAMM 828 ‘in ise 7 yıl öncesidir. Bu durum 1486 tarihli BOAMM 828’deki kayıtların konumuz bakımından önemini artırdığı gibi bu kayıtlardan ve diğer kaynaklarda yer alan bilgilerden hareketle Osmanlı kroniklerinde yer alan bilgileri de yeniden değerlendirmemize imkan tanımaktadır.

    Solak-zâde ve Tacü’t-Tevarih’te ismi belirtilmeyen Torul Hakimi’nin Uzun Hasan’la ayakdaş olduğu belirtilerek Fatih’in gönderdiği Hükm-i hümayunla Rum Valisi olan büyük oğlu II. Bayezit’in harekete geçtiği, vezirleri Rakkas Sinan Bey serdarlığındaki kuvvetleri Torul üzerine gönderdiği anlatılır. Torul Beyi gelen kuvvetlerle baş edemeyeceğini anlayıp, Erzincan taraflarına kaçarak bölgeyi terk etmiş ve böylece Torul fethedilmişti. İbn Kemal ise biraz daha farklı anlatır:

İran’dan gelen kervanların Torul bölgesinde soyulması üzerine Rum Valisi Bayezit’ın, babasına bölgedeki durumu bildirerek icazet aldıktan sonra, Hızır Paşa oğlu Mehmet Paşa serdarlığındaki kuvvetlerle Torul üzerine gittiğini, kaleyi kuşattığını ve civarda bulunan iki kale ile birlikte fethettiğini yazar. İbn Kemal’in bu kaydına rağmen Torul’un Rakkas Sinan Bey tarafından fethedildiği hususu daha yaygın bir kabul görür.

     Torul’un fethinden 7 yıl sonrasına ait olan BOAMM 828’de toplam 207 kadar timardan21’inin Torul’un eski beyleri( kadimden Torul kafirleri)’ne ait olması Osmanlıların bir huzursuzluk yaşanmış olan bölgeyi tıpkı Arnavutluk’ ta yaşanan daha büyük boyutlardaki isyanları bastırmak için uygulanan metotlarla kontrol altına almaya çalıştığını gösterir. Olayları defterlerdeki kayıtlardan izlemeye çalıştığımız zaman Akçaabat Nahiyesi timarları arasında yer alan ve Sıdıksa köyü ile Makruyalu da gelirleri bulunan Merne’ye ait timar kaydı bizim için aydınlatıcı olmaktadır.”Timar-i Merne nam zimmi ki Torul Kal’asını ol virmiş” şeklindeki kayıt Torul kalesinin, Osmanlı kuvvetlerine bizzat komutanı tarafından teslim edildiğini ve buna karşılık devletin hizmetine giren bu şahsa oldukça iyi gelirli bir timar verildiğini göstermektedir.

     Torul bölgesinde yaşanan olaylar hakkında bize fikir verebilecek başka kayıtlar da vardır. Bunlar Torul zeametine gelir olarak kaydedilmiş Karye-i Coloşana tabi’i Torul (7 Hane) , Karye-i Etre tabi’i Torul(8 Hane),Karye-i Gudune tabi’i Canca (1 Hane),Karye-i Harne tabii Torul(2 Hane) için yapılan“Mezkürler kadimden Torul kafirlerinden idi. Kavazid gelüb cebr ile sürüb alub gitmiş idi. Şimdiki halde istimaletle gelmişlerdir” şeklindeki açıklamalardır.

      Bu açıklamadan, Trabzon Krallığı döneminde Mesohaldiya’yı (Gümüşhane-Torul bölgesi)elinde bulunduran ve bazı fertleri Trabzon Krallığında önemli idari ve askeri görevleri elinde tutmuş bulunan ünlü Kabasites/Kavazit ailesine mensup birisinin Gümüşhane/Canca ve Torul bölgesine gelerek eskiden ailesinin hüküm sürdüğü bu topraklarda kendilerine bağlı olarak yaşayan köylüleri zorla buradan alıp gittiğini fakat daha sonra bunlardan bir kısmının geri dönüp af dileyerek Osmanlı’ya sığındığını anlıyoruz.

      İspanya Kralı’nın Timur’a elçi olarak gönderdiği Klavijo, 1404 yılının 27 Nisan’ında Trabzon’dan Erzincan’a olan seyahatini anlatırken, Trabzon’dan çıktıktan 2 gün sonra Zegan (Zigana olmalı) kalesine vardıklarını ve bu kalenin Kiril Kabasita namında bir Rum asilzadesinin adamlarının elinde olduğunu belirtir.Daha sonra yollarının üzerindeki Kavaka,Orila (Dorila/Torul) ve ismini belirtmediği bir diğer kalenin de Kabasita’ya ait olduğunu yazan Klavijo, Orila kalesinde oturan Kabasita’nın bölgeyi bu küçük kalelerle Türklerin saldırılarından koruduğunu, buna karşılık bölge halkının yanı sıra, buradan gelip geçen kervan ve yolcular dan da vergi aldığını yazmaktadır

TORUL İLÇE TANITIMI

   Trabzon-Gümüşhane-Bayburt-Erzurum yolu üzerinde bulunan ve M.Ö' ki yıllarda kurulduğu anlaşılan bir ilçemizdir.1886 tarihli salnamede Torul, Gümüşhane Sancağı'nın kazası olmuştur. Cumhuriyet döneminde Gümüşhane'ye bağlı bir ilçe merkezi olmuştur.
   1916'da Rus ve Ermeniler tarafından işgal edilen ilçe 1918 yılında Gavur (Muşgene) dağları eteklerinde başlayan mücadele ile Kankana denilen yerde kanlı çarpışmaların sonucunda 14 Şubat 1918'de düşman işgalinden kurtarılmıştır.
   1990 sayımına göre toplam nüfusu 17.087 olup; 4.057'si ilçe merkezinde, 13.030'u köylerde yaşamaktadır. Merkez bucağına bağlı 37 köyü vardır. İlçe toprakları akarsu vadileriyle yarılmış, dağlık alanlardan meydana gelir. Kuzeyinde Zigana Dağları, Güneyinde Gümüşhane dağları, Batısında Giresun dağları yer alır. Dağlardan kaynaklanan suları Harşit Çayı toplar. Kayın, köknar, ladin ve Sarı Çam ormanları ile kaplıdır. Dağların yüksek kesimlerinde hayvancılık ve sayfiye açısından önemli yaylaları vardır.
    Ekonomisi hayvancılık ve ormancılığa dayanır. Genel olarak ahır hayvancılığının yaygın olduğu ilçede herik soyu koyun beslenir. Arıcılık gelişmiştir. Ekime müsait olan arazi az olduğundan üretim düşüktür. Başlıca tarım ürünleri: patates, buğday, arpa, elma, vişne, armut ve fasulyedir. İlçe topraklarında bakır-pirit ve bakır-çinko-kurşun yatakları vardır.
   İlçe merkezi Harşit Çayı kenarına kurulmuştur. Eski ismi Ardasa'dır. Trabzon - İran Transit Karayolu ilçeden geçer. İl merkezine 25 Km mesafededir. Denizden yüksekliği 1000 metredir. İsmini bölgede otağını kuran Tuğrul Bey'den alır. İlçe belediyesi 1882'de kurulmuştur.

1. İLÇENİN GENEL SOSYO-EKONOMİK YAPISI

    Torul İlçesi Harşit Çayı kenarında Trabzon-İran Transit yolu üzerende kurulmuş bir ilçedir. İlçenin yüz ölçümü 1049 KM2'dir. İlçe kuzey-batıdan Tonya, Maçka gibi Trabzonun ilçeleri ile sınırlı olup, batıdan Kürtün ile güneyinde Gümüşhane ile komşu olan İlçe, güney-batıdan Giresun ili Alucra ilçesi ile çevrelenmiştir. Güneydoğuda ise Şiran İlçesi ile sınırlı bulunmaktadır. İlçemize bağlı bir Belde ve 36 köy bulunmaktadır.
      İlçe nüfusunun %80i tarım ve hayvancılıkla uğraşmakla beraber mevcut saha, yöre insanına gelir getirici bir nitelik taşımadığından başka yerlere göç olayı yaşanmaktadır. Genellikle yukarıdaki belirtilen nedenlerden dolayı halk geçimini yurtiçi ve yurtdışı gurbetçilikle sağlamaktadır.

     Torul coğrafi güçlüklerinin etkisi altında varolma mücadelesi veren bir yöremizdir. Yöre yüksek alanlara yer veren bir bölge olması yanında eğimli arazi yapısı, dar tarım alanları ve nispeten yok edilmeye çalışılan orman alanları gibi doğa güzelliklerine sahiptir. Dar tabanlı vadiler. Bu vadilerin eğimli yamaçları ile yüksek dağlık ve yayla alanlarından oluşan yeryüzü şekilleri ile insanın uzun ve yoğun mücadelesinin yaşandığı bir yöre niteliği kazanmıştır. Bu nedenle de bölgedeki doğal çevre şartları ekonomik ve sosyal yaşantının şekillenmesinde etkili bir şekilde öne çıkmıştır.
      İlçemizin belirgin tarım ve hayvancılık faaliyetleri ; Yüksek yaylalarda küçük baş hayvancılık, köylerinde % 30unda arıcılık, bölgemizin mevcut tarım alanlarına patates, fasulye, mısır ve az miktarda hububat üretilmektedir. Dere yatağı çevresinde ise sebze ve meyvecilik üretimi yapılmaktadır. Son yıllarda kuş burnu üretimi, dut pestili ve köme İlçe halkına önemli bir girdi sağlamaktadır. Yöremizin en önemli geçim kaynaklarından biride ormancılıktır.
İlçemizde sanayi gelişmemiş olup, küçük el sanatları ve mahalli ihtiyaçları karşılayacak marangoz atölyeleri vardır.

2. EĞİTİM VE KÜLTÜR DURUMU

   Yöremizin ekonomik şartları insanlarımızın okumaya yönelmiş olması, okuma ve yazma oranının artması ve dolaysı ile eğitim ve kültür seviyesinin yükselmesine neden olmuştur. İlçemiz de 14-44 yaş arası okuma-yazma oranı % 98 dir. Yörenin en büyük eğitim sorunu göçler nedeniyle köy okullarının kapanma ile karşı karşıya gelmesidir. Halkın çocuklarını mesleki ve teknik liseler ile yüksek öğrenimlerini görmelerini sağlamak için Gümüşhane, Trabzon ve diğer illere ekonomik zorluklara rağmen göç edilmektedir.

3- NÜFUSU

   Torul'da nüfusun dağılışını doğal ve çevre faktörleri belirlemiştir. Yerleşme yerlerinin dağılımı başlıca üç akarsu vadisi alanına uymuştur. Nüfus yoğunluğu son derece düşük olup, kilometre kareye 16 kişi düşmektedir. Yoğunluğun düşük olmasının en önemli nedeni geçim kaynaklarının kıt olması ile ilgilidir. 2000 yılı nüfus sayımında İlçe merkezi artış gösterirken köy nüfuslarında farklılık gözlenmemiştir. 2002 Yılı Nüfus sayımında İlçe Merkezi Nüfusu 4655, köy nüfusu da 12491 olmak üzere toplam nüfus 17146'dır.

4-OKULLAŞMA ORANI

a) Okulöncesi : İlçemizde Okulöncesi eğitim Merkez Namık Kemal İlköğretim Okulunda 3 Şubede (45) ve Altınpınar İlköğretim Okulunda (12), Yıldız (11), Aktaş (15), Yücebelen1(12), Zigana (10), Kirazlık2 (15) olmak üzere Toplam 9 Anasınıfı Şubesi açılmış olup, Toplam öğrenci sayısı 118dir.
b) İlköğretim : Göç nedeniyle köy okullarının öğrenci sayılarında azalma olmuş ; bu nedenle 1990 yılında 70 olan okul sayısı Taşımalı İlköğretim Okulları dahil 24'e düşmüştür. Öğrenci sayısı 2004- 2005 yılında merkezdeki Y.İ.B.Okulu dahil 982, Köylerdeki İlköğretim Okulu öğrenci sayısı 793 olmak üzere Toplam l775'dir.
c) Ortaöğretim : İlçemizde Çok Programlı Lise mevcut olup, Toplam 354 öğrenci ile öğretim yapılmaktadır. Bünyesinde Elektrik ve Çocuk Gelişimi Bölümleri açılmıştır.

5-ÇAĞ NÜFUSU

   a) Okulöncesi : Çağ nüfusu yaklaşık 438 civarında olup, bunlardan halen 118 kişi eğitim görmektedir.
b) İlköğretim : Geriye dönük son üç yıl içinde zorunlu öğrenim çağındaki nüfustan öğrenim göremeyen öğrencimiz yoktur.
c) Ortaöğretim: İlçemizde Ortaöğretim Çağ Nüfusunun yaklaşık % 80ni örgün olarak eğitim ve öğretimlerine devam etmektedir

6-SOSYAL, KÜLTÜREL VE SPORTİF FAALİYETLER

   İlçemizde Milli Bayramlar günün anlam ve önemine yakışır şekilde kutlanmaktadır. Belirli gün ve haftalar okullarımızda eğitsel kol faaliyetler içerisinde kutlanarak Müdürlüğümüz tarafından gerekli kontrol ve denetimleri yapılmaktadır. Diğer kamu kuruluşları ile iş birliği yapılarak : Yapılan her türlü etkinliklere öğrencilerin katılımı sağlanmaktadır. Okuliçi Okullar arası ve ilde yapılan bilgi yarışmalarına katılım sağlanarak, öğrencilerin tanışıp kaynaşmaları ve bilgileri paylaşmaları yoluna gidilmektedir. Okullarımızca çeşitli müsamere ve piyesler, kermesler düzenlenmektedir.
   Sportif etkinliklerin tümüne her kategoride azami katılım sağlanmasına çalışılmakta olup, okullarımızca önemli başarılar elde edilmektedir. 2004-2005 Eğitim-Öğretim Yılında Altınpınar İlköğretim Okulu Voleybol dalında İl Birincisi olarak İlimizi Ordu İlinde temsiz etmiştir.

Sosyal ve Sportif Faaliyetlerde maddi kaynak yetersizliği nedeniyle zorluklar yaşanmaktadır.

7-SAĞLIK HİZMETLERİ

TORUL DEVLET HASTANESİ PERSONELİ; Doktor: 5 , Diş Hekimi: 3 , Sağlık Memuru: 11 , Hemşire: 12 , Ebe: 2 , Ç. Sağlık Teknisyeni: - , Laborant: 5 , Röntgen Tekns.: 3 , Teknisyen: 1 , Şoför: 3 , Memur: 3 , Hizmetli: 6 112 ACİL KURTARMA İST.; Doktor: 3 , Sağlık Memuru: 5 , Hemşire: 3 , Acil Tıp Tekn.5 MERKEZ SAĞLIK OCAĞI ; Doktor: 2 , Sağlık Memuru: 4 , Hemşire: 8 , Ç. Sağlık Teknisyeni: 1Ebe: 2 , Şoför: 1 , Memur: 1 , Hizmetli: 1 AKTAŞ SAĞLIK OCAĞI ; Doktor: 1 , Sağlık Memuru: 1 , Hemşire: 2 , Ebe: 1 , Memur: 1 ZİGANA SAĞLIK OCAĞI ; Doktor: - , Sağlık Memuru: - , Hemşire: 1 , Ebe: - , Memur: 1 ALTINPINAR SAĞLIK OCAĞI ; Doktor: - , Sağlık Memuru: 1 , Hemşire: 1 , Ebe: 1 , Memur: -

TORUL

Trabzon - Gümüşhane - Bayburt - Erzurum yolu üzerinde bulunan ve M.Ö. ki yıllarda kurulduğu anlaşılan Torul bu cihetle tarihi öneme haizdir. 1V. Haçlı Seferi sırasında Trabzon'u ele geçiren Cenevizliler Torul'u da alarak ilçenin birçok yerinde kaleler ve haberleşmede kullanılan ateş kuleleri inşa etmişlerdir. Torul Kalesi de bunlardan birisidir.

Orta Khaldiya olarak anılan Torul madenleri ve ormanlarıyla ün yapmış olup sarp ve geçit vermeyen kayalıkları nedeniyle sığınma yeri olmuştur. Sellay Clavijo yörede eşkiyalar tarafından yollarının kesildiğini ve yolculardan zorla para alındığını anlatmaktadır. Yine Bizans İmparatorluğuna bağlı olarak görev yapan Torul yöneticileri geçimlerini yasal olmayan yollardan sağlıyorlardı.

Bölgede Türkler ilk defa 1048 yıllarında doğudan gelen Türkmen kitleleriyle görülmüştür. Orta Asya' dan başlayan kitle halindeki göçler münasebetiyle çeşitli Türk oymakları genellikle batıya doğru ilerlemişlerdir. Bölgeye gelen ilk Türk boyu Çepniler’ dir.

Selçuklu Sultanı Tuğrul Bey'in kuzeydoğu seferi sırasında otağını Torul'da kurmasına izafeten önceden Ardasa diye anılan ilçeye Torul denmeye başlanmıştır.

Torul Otlukbeli Savaşı (1473)' ından sonra Osmanlılarla anlaşan Uzun Hasan'ın ölümü üzerine, 1478' de Amasya Sancak Beyi Şehzade Bayezid'a verilen emir üzerine Şehzadenin Lalası Rakkas Sinan Bey tarafından alınmış, Tirol (Torul) Beyi Erzincan' a kaçmıştır.

19.yüzyılın ilk senelerinde yazıldığı anlaşılan Osmanlı Devleti'nin idari taksimatına dair bir defterde Gümüşhane'nin nahiyesi olarak gösterilmiştir. 1886 tarihli salnamede Torul Gümüşhane Sancağı'nın kazası olmuştur. 1890'da Trabzon'un kazası olarak gösterilen Torul' da 1893' de yapılan sayım sonuçlarına göre 36.137 kişi olup Gümüşhane sancağının en büyük kazasıydı. Cumhuriyet döneminde Gümüşhane'ye bağlı bir ilçe merkezi olmuştur.

1916'da Rus ve Ermeniler tarafından işgal edilen Torul 1918 yılında Gavur (Muşgene) Dağları eteklerinde başlayan mücadele ile Kankana denilen yerde kanlı çarpışmaların sonucunda 14 Şubat 1918'de düşmandan kurtarılmıştır.

Torul’un nüfusu 2000 yılı nüfus sayımına göre köy nüfusu 10.824, merkez nüfusu 4.592 olmak üzere toplam nüfus 15.416’dir.

İlçenin yüzölçümü 1.049 metrekaredir. Gümüşhane’ye 15 dakika Trabzon ve Giresun’a bir saat uzaklıktadır. Torul ilçesine bağlı Altınpınar Beldesi ve 36 köy bulunmaktadır. Şiran, Kürtün, Gümüşhane Merkez İlçesine, Trabzon ve Giresun illerine sınırı bulunmaktadır. Harşit Çayı etrafında kurulmuştur.

Geniş ve zengin ormanlara sahip olan Torul’da ormanın ve ileri seviyede olmamakla birlikte hayvancılığın köylünün iktisadi hayatında önemli yeri vardır.

Torul ilçesi turizm bakımından oldukça zengindir. Karaca Mağarası, Zigana Dağı, Limni Gölü, Yedi göller, Tarihi köprüler bunlardan bazılarıdır.